เต เทเว วุฏฺเฐ วมฺมิกมกฺขิกา วมฺมิกํ วิย สิเนรุํ อารุหิตุํ อารภนฺติฯ อถ เนสํ ปฐมํ นาเคหิ สทฺธิํ ยุทฺธํ โหติฯ ตสฺมิํ โข ปน ยุทฺเธ น กสฺสจิ ฉวิ วา จมฺมํ วา ฉิชฺชติ, น โลหิตํ อุปฺปชฺชติ, เกวลํ กุมารกานํ ทารุเมณฺฑกยุทฺธํ วิย อญฺญมญฺญสนฺตาสนมตฺตเมว โหติฯ โกฏิสตาปิ โกฏิสหสฺสาปิ นาคา เตหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา เต อสุรปุรํเยว ปเวเสตฺวา นิวตฺตนฺติฯ ยทา ปน อสุรา พลวนฺโต โหนฺติ, อถ นาคา โอสกฺกิตฺวา ทุติเย อาลินฺเท สุปณฺเณหิ สทฺธิํ เอกโตว หุตฺวา ยุชฺฌนฺติฯ เอส นโย สุปณฺณาทีสุปิฯ ยทา ปน ตานิ ปญฺจปิ ฐานานิ อสุรา มทฺทนฺติ, ตทา เอกโต สมฺปิณฺฑิตานิปิ ตานิ ปญฺจ พลานิ โอสกฺกนฺติฯ อถ จตฺตาโร มหาราชาโน คนฺตฺวา สกฺกสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจนฺติฯ สกฺโก เตสํ วจนํ สุตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ เวชยนฺตรถํ อารุยฺห สยํ วา นิกฺขมติ, เอกํ ปุตฺตํ วา เปเสติฯ ยทา เทวา ปุน อปจฺจาคมนาย อสุเร ชินิํสุ, ตทา สกฺโก อสุเร ปลาเปตฺวา ปญฺจสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ทตฺวา เวทิยปาเท วชิรหตฺถา อินฺทปฏิมาโย ฐเปสิฯ อสุรา กาเลน กาลํ อุฏฺฐหิตฺวา ปฏิมาโย ทิสฺวา ‘‘สกฺโก อปฺปมตฺโต ติฏฺฐตี’’ติ ตโตว นิวตฺตนฺติฯ อิธ ปน ยทา อสุรานํ ชโย อโหสิ, เทวานํ ปราชโย, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘ปราชิตา จ, ภิกฺขเว, เทวา อปยิํสุเยว อุตฺตเรนาภิมุขา, อภิยิํสุ อสุรา’’ติฯ

ทกฺขิณาภิมุขา หุตฺวาติ จกฺกวาฬปพฺพตาภิมุขา หุตฺวาฯ อสุรา กิร เทเวหิ ปราชิตา ปลายนฺตา จกฺกวาฬปพฺพตาภิมุขํ คนฺตฺวา จกฺกวาฬมหาสมุทฺทปิฏฺฐิยํ รชตปฏฺฏวณฺเณ วาลิกาปุลิเน ยตฺถ ปณฺณกุฏิโย มาเปตฺวา อิสโย วสนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา อิสีนํ อสฺสมปเทน คจฺฉนฺตา ‘‘สกฺโก อิเมหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา อมฺเห นาเสติ, คณฺหถ ปุตฺตหตาย ปุตฺเต’’ติ กุปิตา อสฺสมปเท ปานียฆฏจงฺกมนปณฺณสาลาทีนิ วิทฺธํเสนฺติฯ อิสโย อรญฺญโต ผลาผลํ อาทาย อาคตา ทิสฺวา ปุน ทุกฺเขน ปฏิปากติกํ กโรนฺติ, เตปิ ปุนปฺปุนํ ตเถว ปราชิตา คนฺตฺวา วินาเสนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปราชิตา จ โข, ภิกฺขเว, อสุรา อปยิํสุเยว ทกฺขิเณนาภิมุขา’’ติฯ นวมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

เทวาสุรสงฺคามสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ตปุสฺสสุตฺตวณฺณนา

[41] ทสเม ปกฺขนฺทตีติ ปวิสติฯ ปสีทตีติ ปสาทํ อภิรุจิํ อาปชฺชติ, ปติฏฺฐาติ วิมุจฺจตีติ อตฺโถฯ กถาปาภตนฺติ กถาย มูลํฯ มูลญฺหิ ‘‘ปาภต’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;

สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ (ชา. 1.1.4);

เตเนวาห ‘‘กถาปาภตนฺติ กถามูล’’นฺติฯ วิตกฺกคฺคหเณเนว ตํสหจริโต วิจาโรปิ คหิโตฯ เตเนเวตฺถ พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ อาห ‘‘วิตกฺเกสูติ วิตกฺกวิจาเรสู’’ติฯ

ตปุสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สามญฺญวคฺโค

1-10. สมฺพาธสุตฺตาทิวณฺณนา

[42-51] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุทายีติ ตโย เถรา อุทายี นาม กาฬุทายี, ลาฬุทายี, มหาอุทายีติ, อิธ กาฬุทายี อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุทายีติ กาฬุทายิตฺเถโร’’ติฯ สมฺพาเธติ สมฺปีฬิตตณฺหาสํกิเลสาทินา สอุปฺปีฬนตาย ปรมสมฺพาเธฯ อติวิย สงฺกรฏฺฐานภูโต หิ นีวรณสมฺพาโธ อธิปฺเปโตฯ โอกาโสติ ฌานสฺเสตํ นามํฯ นีวรณสมฺพาธาภาเวน หิ ฌานํ อิธ ‘‘โอกาโส’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิลีนนิสโภติ วา ปฏิลีโน หุตฺวา เสฏฺโฐ, ปฏิลีนานํ วา เสฏฺโฐติ ปฏิลีนนิสโภฯ ปฏิลีนา นาม ปหีนมานา วุจฺจนฺติ มานุสฺสยวเสน อุณฺณตาภาวโตฯ ยถาห ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิลีโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํคโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม’’ติ (อ. นิ. 4.38; มหานิ. 87)ฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ

สมฺพาธสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

นวกนิปาตวณฺณนาย อนุตฺตานตฺถทีปนา สมตฺตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

ทสกนิปาต-ฏีกา

1. ปฐมปณฺณาสกํ

1. อานิสํสวคฺโค

1. กิมตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[1] ทสกนิปาตสฺส ปฐเม อวิปฺปฏิสารตฺถานีติ อวิปฺปฏิสารปฺปโยชนานิฯ อวิปฺปฏิสารานิสํสานีติ อวิปฺปฏิสารุทยานิฯ เอเตน อวิปฺปฏิสาโร นาม สีลสฺสฺส อุทยมตฺตํ, สํวทฺธิตสฺส รุกฺขสฺส ฉายาปุปฺผสทิสํ, อญฺโญ เอว ปนาเนน นิปฺผาเทตพฺโพ สมาธิอาทิคุโณติ ทสฺเสติฯ ‘‘ยาว มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ตาว ตรุณวิปสฺสนา’’ติ หิ วจนโต อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยญาณโต ปรํ อยญฺจ วิปสฺสนา วิรชฺชติ โยคาวจโร วิรตฺโต ปุริโส วิย ภริยาย สงฺขารโต เอเตนาติ วิราโคฯ

กิมตฺถิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-5. เจตนากรณียสุตฺตาทิวณฺณนา

[2-5] ทุติเย สํสารมโหฆสฺส ปรตีรภาวโต โย นํ อธิคจฺฉติ, ตํ ปาเรติ คเมตีติ ปารํ, นิพฺพานํฯ ตพฺพิทูรตาย นตฺถิ เอตฺถ ปารนฺติ อปารํ, สํสาโรฯ เตนาห ‘‘โอริมตีรภูตา เตภูมกวฏฺฏา’’ติอาทิฯ ตติยาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

เจตนากรณียสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ